آیه 180 سوره اعراف

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌ فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (180)

و چون حق تعالى ذكر عناد كفار و مذمت آنان فرمود بر عدم تدبر بر حجج هاديه، در عقب آن ترغيب مؤمنان فرمايد به توجهات الهيه و دعوات سنيّه:

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌: و مر خداى راست نامهاى نيكو، فَادْعُوهُ بِها:

جلد 4 صفحه 250

پس بخوانيد ذات احديت را به آن نامها، زيرا دالند بر معانى كه احسن تمام معانى است.

و العيّاشى عنه عليه السّلام: اذا نزلت بكم شدّة فاستعينوا بنا على اللّه و هو قول اللّه: و للّه الاسماء الحسنى فادعوه بها. «1» و عياشى از حضرت رضا عليه السّلام روايت نمايد، فرمود: زمانى كه نازل شد به شما شدتى، پس استعانت جوئيد به ما بر خداى تعالى و اينست قول خداى تعالى: وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌ فَادْعُوهُ بِها.

در كافى سؤال شد از حضرت رضا عليه السّلام از اسم، پس فرمود: صفت است براى موصوف. «2» قال أبو عبد اللّه: نحن و اللّه الاسماء الحسنى الّذى لا يقبل اللّه من احد عملا الّا بمعرفتنا. «3» شيخ المحدثين صدوق رضوان اللّه عليه در كتاب توحيد به حذف اسانيد روايت نموده از حضرت رضا عليه السّلام: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: للّه عزّ و جلّ تسعة و تسعون اسما من دعا اللّه بها استجاب له و من احصاها دخل الجنّة: «4» حضرت رضا سلام اللّه عليه از پدر بزرگوار از اباء گرام خود از امير المؤمنين عليه السّلام، فرمود رسول خدا: براى خداوند عز و جل، نود و نه اسم است، هر كه بخواند خدا را به آن اسماء حقيقتا، مستجاب شود براى او و هر كه احصاء كند آن اسماء را داخل بهشت شود.

بيان: صدوق رحمه اللّه فرمايد: مراد احصاء، احاطه به آن اسماء و اطلاع بر معانى آنها است، و نيست معنى احصاء شمردن.

در كتاب توحيد- قال الصّادق: من عبد اللّه بالتّوهّم فقد كفر و من عبد الاسم و لم يعبد المعنى فقد كفر، و من عبد الاسم و المعنى فقد اشرك، و من عبد المعنى بايقاع الاسماء عليه بصفاته الّتى وصف بها نفسه فعقد عليه قلبه و نطق به لسانه فى سرائره و علا نيته فاولئك اصحاب امير المؤمنين‌

«1» تفسير عياشى، جلد 2، صفحه 42، حديث 119.

«2» اصول كافى، كتاب التوحيد، جلد اوّل، صفحه 113، حديث 3.

«3» اصول كافى، كتاب التوحيد، باب النوادر، جلد اوّل، صفحه 143، حديث 4.

«4» كتاب التوحيد، باب 29، صفحه 195، حديث 9.

جلد 4 صفحه 251

عليه السّلام. «1» حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: هر كه عبادت الهى كند به توهّم، پس بتحقيق كافر گردد. و هر كه عبادت نمايد اسم را بدون معنى، كافر شود. و هر كه عبادت اسم و معنى با هم كند، پس بتحقيق شرك آورده. و هر كه عبادت معنى نمايد به واقع ساختن اسماء بر او به صفاتى كه توصيف فرموده ذات ذو الجلال خود را به آن صفات، پس عقد قلب بر آن بنمايد و لسانش ناطق شود به آن در نهانى و آشكارا؛ اين جماعت اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام مى‌باشند.

وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ‌: و واگذاريد و ترك كنيد متابعت كسانى را كه از روى ضلالت و جهالت ملحد گردند به اسماء مقدس الهى و ميل به كجى نمايند در نام نامى سبحانى، يعنى تسميه كنند حق تعالى را به اسمائى كه اذن شرع در آنها نيست، چنانچه اعراب: يا ابا المكارم يا ابيض الوجه؛ نصارى: به نام يا ابا المسيح؛ حكما: علّة العلل نامند، هيچ كدام جايز نخواهد بود، زيرا اسماء الهى توقيفى است، بايد از جانب شريعت رسيده باشد.

و بعضى از علماء فرموده كه: ورود بعضى الفاظ مستلزم نيست جواز مشتقات آن را، پس جايز نيست اطلاق «يا معلم» اگرچه وارد شده: و علّم ادم الاسماء.

بعد از آن توعيد فرمايد ملحدين را كه: سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ‌: زود باشد كه جزا داده شوند ملحدان بجزاى آنچه عمل مى‌كنند.

تنبيه: علماء اماميه به اين آيه شريفه استدلال فرموده بر آنكه جايز نيست تسميه حق تعالى مگر به نامى كه ذات مقدس خود را بدان نام توصيف فرموده. و ايضا نهى صريح است بر ترك معاشرت و مصاحبت كسانى كه ملحد، و طريق انحراف را در اسماء الهى طريق و مسلك خود قرار داده، مانند جماعتى از صوفيه: لاف عرفان زنند، نه از راه و رسم خبرى، و نه از خدا و پيغمبر اثرى، شطح و طاماتى بهم ساخته، و ترهاتى بهم بافته، عوام بيچاره را فريب دهند، دعوى كشف و كرامات نمايند، هزله گوئى و نغمات و ترنمات و مطرب و سرود دوست داشته، آن فعل قبيح مذموم را پيشه خود قرار داده، جلقه زنند، و كلمات‌

«1» كتاب التوحيد، باب 29، صفحه 220، حديث 12.

جلد 4 صفحه 252

لا اله الّا اللّه را با تقطيعات موسيقيه خوانند، شعرها و ابياتى در آن ميان با ترجيع و طرب سرودند، به گمان باطل خود به اين ترتيبات، مقام سير و سلوك را دارا شوند، هيهات هيهات! و احاديث بسيار در مذمت آنها وارد شده: از جمله محقق اردبيلى رحمه الله در حديقة الشيعه از ابن حمزه، و سيد مرتضى رضوان الله عليه و شيخ مفيد عليه الرحمه، بواسطه به سند خود نقل از محمد بن الحسين كه از خواص چند امام معصوم است روايت نمايند:

كنت مع الهادى علىّ بن محمّد عليه السّلام فى مسجد النّبىّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فاتاه جماعة من اصحابه منهم أبو هاشم الجعفرىّ و كان رجلا بليغا و كانت له منزلة عظيمة عنده عليه السّلام. ثمّ دخل المسجد جماعة من الصّوفيّة و جلسوا فى جانب مستديرا و اخذوا بالتّهليل. فقال لا تلتقتوا الى هؤلاء الخداعين فانّهم خلفاء الشّياطين و مخرّبوا قواعد الدّين، يتزهّدون لراحة الاجسام و يتهجّدون لصيد الانعام، يتجوّعون عمرا حتّى يديّخوا للايكاف حمرا لا يهلّلون الّا لغرور النّاس و لا يقلّلون الغذاء الّا لملأ العساس و اختلاس قلب الدّفناس، يكلّمون النّاس باملائهم فى الحبّ و يطرحونهم بادلائهم فى الجبّ، اورادهم الرّقص و التّصدية، و اذكارهم التّرنّم و التّغنية، فلا يتبعهم الّا السّفهاء و لا يعتقد بهم الّا الحمقاء، فمن ذهب الى زيارة احد منهم حيّا او ميّتا فكانّما ذهب الى زيارة الشّيطان و عبادة الاوثان، و من اعان احدا منهم فكانّما اعان يزيد و معاوية و أبا سفيان. فقال رجل من اصحابه: و ان كان معترفا بحقوقكم؟ قال: فنظر اليه شبه المغضب و قال عليه السّلام: دع ذا عنك، من اعترف بحقوقنا لم يذهب فى عقوقنا. اما تدرى انّهم اخسّ طوايف الصّوفيّة و الصّوفيّة كلّهم من مخالفينا و طريقتهم مغايرة لطريقتنا و ان هم الّا نصارى و مجوس هذه الامّة اولئك الّذين يجهدون فى اطفاء نور اللّه و اللّه يتمّ نوره و لو كره الكافرون. «1»

«1» تصحيح متن روايت از كتاب سفينة البحار، جلد 2، صفحه 58 (به نقل از حديقة الشيعه)

جلد 4 صفحه 253

محمد بن الحسين گويد: با حضرت امام على النقى عليه السّلام بودم، در مسجد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم. پس آمدند جماعتى از اصحاب از جمله آنها أبو هاشم جعفرى بود، مردى بليغ، و منزلتى خدمت حضرت داشت. بعد داخل شدند جماعتى از صوفيه و در طرفى حلقه زده نشستند، و به لا اله الّا اللّه مشغول شدند. پس امام عليه السّلام رو به اصحاب نموده فرمود:

التفات نكنيد به اين خدعه كنندگان، كه ايشان خليفه‌هاى شياطينند، و خراب كنندگان قواعد دين، اظهار جهد كنند براى آسايش جسم خود، تهجد نمايند براى صيد عوام كالانعام (يا براى ربودن كباب و گوشتها)، گرسنگى عمرى خورند تا رام نمايند براى پالان، خرى چند را. تهليل نگويند مگر براى فريب مردم، كم نخورند مگر براى پر كردن كاسه‌هاى بزرگ و ربودن قلوب احمقان، تكلم نمايند با مردم به اظهار خود در دوستى خدا و مى‌اندازند آنان را نرم نرم و پنهان در چاه گمراه خود، اوراد آنها رقص كردن و دست زدن، و اذكارشان سرائيدن و غنا خواندن است.

متابعت نكند ايشان را مگر سفهاء، و معتقد آنها نشود مگر حمقا.

پس هر كس برود به زيارت ايشان در حال حيات و ممات، گويا رفته است به زيارت شيطان و عبادت بتان.

و هر كس يارى و مدد نمايد يكى از آنها را، مثل آنست كه يزيد و معاويه و أبا سفيان عليهم اللعنة را يارى كرده.

مردى از اصحاب عرض نمود: اگرچه معترف به حقوق شما باشد؟

حضرت نظر غضبانه نموده فرمود: اين گفتار را واگذار، آن كس كه معترف به حقوق و امامت ما باشد، نرود به عقوق و مخالفت ما. آيا نمى‌دانيد اين طايفه پست‌ترين طوايف صوفيه‌اند و تمام صوفيه مخالف ما و طريقه ايشان مغاير طريقه ما مى‌باشد، و اينان همانا نصارى و مجوس اين امّتند كه جهد و كوشش كنند در خاموش كردن نور خداى تعالى، و حال آنكه خدا تمام فرمايد نور خود را اگرچه كاره باشند كافران.

سوره الأعراف «7»: آيات 180 تا 181

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌ فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (180) وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ (181)

ترجمه‌

و از براى خدا است نامهاى نيكو پس بخوانيد او را بآنها و واگذاريد آنانرا كه منحرف از حق ميشوند در نامهاى او زود است جزا داده ميشوند آنچه را بودند كه بجا مى‌آوردند

و از آنانكه خلق كرديم ما جماعتى هستند كه هدايت ميكنند بحق و بآن عدول مينمايند.

تفسير

نامهاى خداوند بهترين نامها است براى آنكه معانى آنها بهترين معانى است و عياشى ره از حضرت رضا (ع) نقل نموده كه وقتى گرفتار شدائد شديد بما توسّل بجوئيد نزد خدا مراد از اين آيه اين است امام صادق (ع) فرموده مائيم و اللّه اسماء الحسنى كه قبول نمى‌شود از احدى مگر بمعرفت ما پس بخوانيد خدا را بآن اسماء بنظر حقير اسماء الحسنى هر اسمى است كه دلالت بر اثبات كمالى يا نفى نقصى نمايد خواه از صفات ذات باشد خواه از افعال مانند عالم و قادر و رحيم و كريم و خالق و رازق و غنىّ و واحد و سبّوح و قدّوس و امثال اينها كه لايق مقام احديّت است و در مقابل اينها صفاتى است كه يا دلالت بر ثبوت كمال و نفى نقص ندارد يا دارد ولى آنطور كه بايد داشته باشد ندارد به اين معنى كه دلالت بر امكان يا فقر يا حدّ يا ضعف يا نقصى هم دارد مانند حادث و وارث و حازم و لازم و سخىّ و شجاع و متحرّك و ساكن و امثال اينها كه هر يك بنظر حقير از جهتى لايق و مناسب با مقام ربوبى نيست و انصاف آنستكه تميز لايق و مناسب از غير آن بسيار مشكل بلكه از عهده بشر خارج است لذا اطلاق اوصاف جمال و جلال هم بر خداوند بنحو تسميه موقوف باذن شارع است چنانچه در كافى از حضرت رضا (ع) نقل نموده كه خداوند وصف نميشود مگر بچيزيكه وصف كرده است بآن خود را و چگونه وصف شود كسى كه عاجز است حواس از درك او و اوهام از نيل باو و خاطرات از تحديد او و ابصار از احاطه باو و اجلّ است از وصف هر واصف و نعت هر ناعت و در توحيد از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه براى خداوند است اسماء- الحسنى كه ناميده نميشود بآنها غير او و آن اسمائى است كه خداوند در كتاب خود توصيف نموده است آنها را و فرموده است بخوانيد خدا را بآنها و واگذاريد كسانيرا كه منحرف ميشوند از حق در اسماء او از روى جهالت و عدم معرفت و چنين كسى ندانسته كافر ميشود

جلد 2 صفحه 497

و گمان ميكند كار خوبى كرده و براى اين فرموده است و ايمان نمى‌آورند بيشتر آنها بخدا مگر آنكه مشركند آنان اينانند كه وضع مينمايند اسماء الهى را در غير مواضع آنها چون نقل شده است كه گاهى بت پرستان اسماء خدا را بر بتها اطلاق مينمودند و گاهى خداوند را باسماء غير مناسب ميخواندند و در كافى از حضرت صادق و عياشى از حضرت باقر و در مجمع از هر دو امام عليهما السلام نقل نموده كه مراد از آيه دوّم ائمه عليهم السلامند و قمى ره فرموده اين آيه در شأن آل محمد و اتباع ايشان است و عياشى ره از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه قسم بخداونديكه جان من در دست او است هر آينه متفرق ميشوند اين امّت بهفتاد و سه فرقه كه تمام آنفرق در آتشند مگر يك فرقه كه اهل اين آيه و نجات ميباشند حقير عرض ميكنم چون مسلّم است كه پيغمبر (ص) فرموده حق با على است و على با حق است و در اين آيه هم فرموده بحق عدول ميكنند معلوم ميشود آنفرقه ناجيه كسانى هستند كه از اعداء على عليه السلام باو عدول نموده‌اند لذا بنظر حقير يعدلون در اين آيه هم بمعنى عدول است و مظهر اتمّ اسماء الحسنى و مصداق اكمل هدايت بحق و ثبات در آن ائمه اطهارند.

وَ لِلّه‌ِ الأَسماءُ الحُسني‌ فَادعُوه‌ُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِين‌َ يُلحِدُون‌َ فِي‌ أَسمائِه‌ِ سَيُجزَون‌َ ما كانُوا يَعمَلُون‌َ (180)

و مختص‌ بخداوند ‌است‌ اسمهاي‌ بسيار نيك‌ ‌پس‌ بخوانيد ‌خدا‌ ‌را‌ بآن‌ اسماء و واگذاريد كساني‌ ‌را‌ ‌که‌ ملحد و مشرك‌ ميشوند ‌در‌ اسماء الهي‌ ‌يعني‌ ‌اينکه‌ اسماء ‌را‌ ‌بر‌ ‌غير‌ ‌خدا‌ اطلاق‌ ميكنند زود ‌باشد‌ ‌که‌ جزاء داده‌ شوند آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ بودند عمل‌ ميكردند.

وَ لِلّه‌ِ الأَسماءُ الحُسني‌ اسماء الهي‌ توقيفي‌ ‌است‌ ‌يعني‌ احدي‌ نميتواند اسمي‌ ‌بر‌ ‌خدا‌ بگذارد و اطلاق‌ كند مگر آنچه‌ خداوند فرموده‌ ‌در‌ قرآن‌ و ساير كتب‌ آسماني‌ ‌ يا ‌ بلسان‌ انبياء و اوصياء ‌آنها‌ مثل‌ اينكه‌ حكماء اطلاق‌ علة ‌ يا ‌ علة العلل‌ ‌بر‌ ‌خدا‌

جلد 8 - صفحه 37

ميكنند و حال‌ آنكه‌ نه‌ ‌در‌ قرآن‌ و نه‌ ‌در‌ لسان‌ انبياء و ائمه‌ [ع‌] اطلاق‌ نشده‌ بلكه‌ صحيح‌ نيست‌ زيرا مناسبت‌ ‌بين‌ علة و معلول‌ شرط ‌است‌ و انفكاك‌ ‌بين‌ ‌آنها‌ محال‌ ‌است‌ و حال‌ آنكه‌ (‌کان‌ اللّه‌ و ‌لم‌ يكن‌ معه‌ شيئي‌) بعلاوه‌ لازم‌ ميآيد قدم‌ عالم‌ و حال‌ آنكه‌ حادث‌ ‌است‌ بعلاوه‌ لازم‌ ميآيد سلب‌ قدرت‌ و اختيار زيرا علة قدرت‌ ‌بر‌ عدم‌ ايجاد معلول‌ و عدم‌ تأثير ‌در‌ ‌آن‌ ندارد چون‌ لازم‌ و ملزوم‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ اسمايي‌ ‌که‌ ‌در‌ قرآن‌ و لسان‌ ائمه‌ [ع‌] اطلاق‌ ‌شده‌ باين‌ معاني‌ ‌که‌ ‌در‌ نظر ‌ما ‌است‌ نيست‌ و لذا يكي‌ ‌از‌ صفات‌ سلبيه‌ نفي‌ معاني‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌آن‌ شاعر ميگويد:

]

(آیه 180))- در این آیه اشاره به وضع گروه بهشتی کرده، صفات آنان را بیان می‌کند، نخست برای بیرون آمدن از صف دوزخیان مردم را به توجه عمیق به اسماء حسنای خدا دعوت نموده، می‌فرماید: «برای خدا نامهای نیکی است، خدا را به آنها بخوانید» (وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها).

ج2، ص115

منظور از «اسماء حسنی»، صفات مختلف پروردگار است که همگی نیک و همگی «حسنی» است.

و منظور از خواندن خدا به اسماء حسنی تنها این نیست که الفاظ را بر زبان جاری کنیم و مثلا بگوییم یا عالم، یا قادر، یا ارحم الرّاحمین، بلکه در واقع این است که این صفات را در وجود خودمان به مقدار امکان پیاده کنیم، و به تعبیر دیگر متصف به اوصاف او و متخلق به اخلاقش گردیم، و نیز اگر در بعضی روایات مانند روایتی که از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه نقل شده می‌خوانیم: نحن و اللّه الاسماء الحسنی به خدا سوگند ما اسماء حسنای خدا هستیم، اشاره به آن است که پرتو نیرومندی از آن صفات الهی در وجود ما منعکس شده و شناخت ما به شناخت ذات پاکش کمک می‌کند.

سپس مردم را از این نکته برحذر می‌دارد که اسامی خدا را تحریف نکنند و می‌گوید: «آنها که اسماء خدا را تحریف کرده‌اند رها سازید، آنها به زودی به جزای اعمال خویش گرفتار خواهند شد» (وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

منظور از الحاد در اسماء خدا این است که الفاظ و مفاهیم آن را تحریف کنیم، یا او را به اوصافی توصیف نماییم که شایسته آن نیست، همانند مسیحیان که قائل به تثلیث و خدایان سه گانه شده‌اند، و یا این که صفات او را بر مخلوقاتش تطبیق نماییم.